interviewreeks bodem en water sturend

Marianne Verhoeven en José Vorstermans

Landschapsarchitecten Verhoeven / De Ruijter

Landgebruik en functies een logische plek in het landschap
Brabant heeft behoefte aan woningbouw, maar eveneens aan natuurontwikkeling, een gezonde economie, ruimte voor landbouw en energieopwekking. Tegelijk kan Brabant niet zonder een weerbaar en robuust watersysteen wat om kan gaan met wateroverlast én droogte. Deze combinatie brengt uitdagingen en dilemma’s met zich mee, maar landschapsarchitecten als Marianne Verhoeven en José Vorstermans kunnen deze elementen met een ontwerpende aanpak bij elkaar brengen.

Verhoeven | De Ruijter, bureau voor stedenbouw en landschapsontwerp, ziet de ‘sturingskracht’ van water en bodem niet als iets belemmerends. “Integendeel”, zegt Marianne Verhoeven. “Water en bodem sturend biedt kansen om landgebruik en functies weer een logische plek in het landschap te bieden, iets wat we wat zijn kwijtgeraakt in de tijd.” Verhoeven, mede-oprichter van het bedrijf, ziet het watersysteem als basislaag voor iedere ruimtelijke invulling. “Van daaruit kijken we, via de ‘lagenbenadering van het landschap’, naar de mogelijkheden en vereisten die een gebied met zich meebrengt. En daarbij is het altijd wenselijk om ook gesprekken te voeren met de gebruikers van het betreffende gebied. Neem bijvoorbeeld de boeren en gebiedsbeheerders: die weten vanuit hun dagelijkse gebruik van het land de watersituatie in een gebied heel goed te duiden.”

Landschappelijke logica in beeld
Verhoeven heeft het over de “landschappelijke logica” van een ruimtelijk ontwerp. “We kijken bij opgaven van een gebied hoe het landschap zich geologisch en geomorfologisch heeft ontwikkeld en hoe het watersysteem van nature in elkaar stak.” Daarbij kijkt ze ook naar historische landgebruik.” Ruilverkavelingen in de vorige eeuw gooiden de logica van de omgeving vaak overhoop. Historische kennis kan helpen om het natuurlijke systeem van het water te begrijpen. “Dit betekent niet dat we exact terug moeten naar de historische situatie, maar het biedt inspiratie voor de toekomstige inrichting. Tegelijkertijd zorgt het ervoor dat plannen dicht bij de lokale identiteit van het gebied én de bewoners blijven.”

Verhoevens collega José Vorstermans geeft aan dat een beeldende aanpak vaak helpt in een proces van gebiedstransformatie. “Begrip van het hydrologisch systeem is voor veel mensen complex”, zo zegt ze. “Om dit inzichtelijk te maken combineren we informatie uit verschillende kaartlagen, zoals kaarten over de bodem, watergangen, grondwater, het huidige landgebruik en hoogteverloop. Ook maken we deze informatie inzichtelijk met een visualisatie van een doorsnede of zelfs 3D. Deze grafische vertaalslag helpt gemeenten, bewoners en ondernemers het watersysteem te begrijpen, en vervolgens ook de afwegingen van ruimtelijke keuzes vanuit water en bodem te sturen.”

Ontwerpen vanuit water en bodem sturend
Deze manier van werken wordt niet alleen ingezet in buitengebieden. “Wij geloven in verweven ontwerpen”, zegt Vorstermans. “Een woonwijk is traditioneel rood op een kaart en natuurontwikkeling en de waterbergingopgave liggen in een ander gebied. Maar hoe mooi is het als zo’n gebied vanuit het watersysteem ontworpen wordt en de doelen integraal behaald kunnen worden?” Vaak kunnen gunstige neveneffecten bereikt worden op het gebied van water, cultuurhistorie, ecologie of recreatie voor gebruikers en omwonenden. Zeker bij woonwijken kan dit leiden tot extra leefkwaliteit. Bijvoorbeeld door ruimte voor waterberging in te richten voor vergroening en spelen. “We ontwerpen dan niet de standaard wadi’s, maar een natuurlijker watersysteem in de wijk die pieken kan opvangen en ecologische gradiënten biedt voor meer biodiversiteit.”

Dit vraagt wel om een integralere blik en planproces van overheden, waarbij de randvoorwaarden aanwezig moeten zijn om deze brede meerwaarde te behalen. “Zo vinden wij het bijvoorbeeld fijn om het waterschap al in het begin van het proces aan tafel te hebben, in plaats van zoals voorheen pas bij de uitwerking van een plan”, geeft Verhoeven aan.

Gebiedstransformatie
Sonniuswijk in Son & Breugel – een jonge heideontginning en een agrarisch productielandschap van 600 hectare – is een van de projecten waar Verhoeven en Vorstermans aan werken. Een deel van de intensieve veehouderij stopt in dat gebied; bij de gemeente zijn planinitiatieven ingediend voor erftransformatie. De onlangs vastgestelde omgevingsvisie zet in op transformatie naar een multifunctioneel gebied – met doelen als recreatieve versterking, waterconservering, natuurontwikkeling en duurzame energie.

De gemeente wil in Sonniuswijk voortvarend aan de slag en greep een subsidieregeling voor ontwerpend onderzoek aan om haar gedachten over het toekomstperspectief voor het gebied scherper te krijgen. Verhoeven | De Ruijter bracht met name nieuwe inzichten met betrekking tot het watersysteem. Verhoeven: “Door uit te zoomen hoe een gebied onderdeel maakt van een groter, gemeentegrensoverstijgend systeem, werd duidelijk waar een logischere ordening voor bepaalde functies kan ontstaan. Bijvoorbeeld door gebieden die te nat of te droog zijn of in de toekomst worden, te combineren met functies als natuur, energie en wonen. En de overige delen juist de ruimte te bieden voor duurzaam landbouwkundig gebruik.”

In het proces van het ontwerpend onderzoek ontstond een discussie over de waarde van technische of natuurlijke oplossingen. “Het blijkt dan vaak dat het nooit zwartwit is. Wij zetten ontwerpend onderzoek in door scenario’s uit te werken, om vervolgens beeldend te maken wat de effecten van bepaalde keuzes zijn. Er zijn altijd meerdere afwegingen mogelijk, met telkens andere consequenties en effecten. Deze beeldende scenario’s helpen in het gesprek met alle betrokkenen.”

Het werk van Verhoeven en Vorstermans krijgt nu een vervolg. De gemeente Son & Breugel gaat samen met het waterschap en provincie, en ondernemers, bewoners en grondeigenaren aan de slag met een gebiedsvisie. Een gebiedscoördinator als onafhankelijk aanspreekpunt gaat daarbij helpen om de initiatieven en wensen van de bewoners en ondernemers in verbinding te brengen met de samenhangende transformatie van het gebied.

Maatwerk
Tot slot vertellen Verhoeven en Vorstermans dat een integrale blik nodig is op de toekomst van het buitengebied. “In discussies gaat het vaak over het halen van sectorale kwantitatieve doelen en kaders. Wij pakken liever alle doelen integraal samen. Als je dat doet werk je eigenlijk aan drie sporen: een veerkrachtig natuurlijk systeem, economisch perspectief en een aantrekkelijk landschap met gemeenschapswaarde. We constateren dat er per gebied ruimte voor maatwerk dient te zijn, zowel voor het bodem- en watersysteem als de invulling van de perspectieven van de mensen in het gebied.

Dit interview is onderdeel van onze interactieve verkenning naar ‘water en bodem sturend’. In een reeks interviews laten we het Brabantse speelveld en de wetenschap reflecteren op het principe ‘water en bodem sturend’. Wat betekent dit principe in de praktijk? Hoe weeg je het af in de context van schaarse ruimte? Maar ook hoe kunnen we het bodem- en watersysteem als kans inzetten? En welke rol hebben provincie, gemeenten en waterschappen hierin? De interviews zijn soms verkennend, soms duidend en een andere keer richtinggevend. Startpunt bij elk interview: een omkering in denken en doen in de ruimtelijke inrichting is nodig om voorbereid te zijn op de effecten van klimaatverandering. De interviews bieden – net zoals onze eerdere inspiratiesessies – aanknopingspunten voor een koers voor water en bodem sturend. We verwachten in het tweede kwartaal van 2023 de resultaten van onze verkenning op te leveren in de vorm van een digitaal kompas.

Interviewreeks

Wekelijks publiceren we de interviews op onze site en op LinkedIn en Twitter.

Meer informatie over ons adviestraject Leefomgeving: rleeijen@brabantadvies.com